به گزارش ندای اصفهان ، در آغاز حکومت پهلوی، در اصفهان هفت‌صد طلبه بوده که دویست نفر آن‌ها در مرحله خارج و بیش از دویست نفر در مرحله سطح بوده‌اند و سی‌صد نفر مقدمات می‌خوانده‌اند.هم‌چنین بیش از چهل مجلس درس مقدمات، بیست درس سطح و ده درس خارج دایر بوده است. حال به معرفی علمای مشهور می پردازیم.

آیت الله دکتر بهشتی

آیت الله دکتر بهشتی در ۲ آبان ۱۳۰۷ هجری شمسی در محله لنبان اصفهان در یک خانواده روحانی به دنیا آمد. وی نوه دختری آیت الله میر محمد صادق خاتون آبادی بود و از چهار سالگی تحصیلات خود را آغاز و از سال سوم دبیرستان به تحصیل در علوم حوزوی در مدرسه صدر اصفهان پرداخت .

 

وی از سال ۱۳۲۶ در محضر امام خمینی و آیت الله بروجردی حاضر شد و همچنین در امتحانات دیپلم ادبی و ورودی دانشکده الهیات و معارف اسلامی نیز شرکت کرده و برای آموختن زبان انگلیسی به تهران عزیمت کرد و در سال ۱۳۵۳ از پایان نامه دکترای خود تحت عنوان مسائل ما بعد الطبیعه در قرن دفاع کردند .

 

ازجمله فعالیت های ایشان می توان به عزیمت به تهران و ایجاد مرکز اسلامی هامبورگ ( آلمان ) ، تاسیس مرکز تحقیقات اسلامی ، تشکیل شورای انقلاب اسلامی به فرمان امام(ره)، انتشار اولین شماره روزنامه جمهوری اسلامی ، حضور در مجلس خبرگان ، مسئولیت دیوان عالی کشور به فرمان امام(ره) ، تشکیل شورای موقت ریاست جمهوری درسال ۱۳۶۰ و…اشاره کرد.

 

با انفجار بمب در دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی در تاریخ ۷/۴/۱۳۶۰ آیت الله سید محمد حسینی بهشتی به همراه یارانش به مقام شهادت رسید

← بهاءالدین عاملی

عالم بزرگی که در شکوفایی حوزه اصفهان حضوری تأثیرگذار داشت، بهاء‌الدین عاملی بود.

شاه عباس منصب شیخ الاسلامی اصفهان را پس از فوت شیخ علی منشار به وی سپرد.

وی به مدد دانش گسترده و متنوع خود به تدریس پرداخت و شاگردان بزرگی تربیت کرد.

وی در سلسله اجازات روایی، از محدّثان امامی برجسته است و طرق بسیاری از اجازات محدّثان در قرون اخیر به او و سپس پدرش و شهید ثانی منتهی می‌شود.

 

← شاگردان شیخ بهایی

محمدتقی مجلسی، صدر‌الدین شیرازی، ملا محسن فیض کاشانی، سید ماجد بحرانی، سید حسین مجتهد کرکی، جواد بن سعد بغدادی مشهور به فاضل جواد (متوفی ۱۰۶۵)، ملا حسن‌علی تستری، ملا خلیل بن غازی قزوینی، ملا صالح مازندرانی، علی بن سلیمان بحرانی و رفیع‌الدین محمد نائینی مشهور به میرزا رفیعا، که هر کدام سهم درخوری در بالندگی حوزه علمیه اصفهان داشتند، از مشهور‌ترین شاگردان شیخ بهائی بودند.

شیخ بهائی با تربیت این شاگردان موجب ارتقای حوزه اصفهان شد و حتی چندین مدرسه نیز در اصفهان تأسیس کرد.

روش تدریس او (شیخ بهایی) به گونه‌ای بود که شاگردان بسیار جذب درسش او می‌شدند.

از مهم‌ترین اقدامات او در حوزه اصفهان، سوق دادن شاگردان مبرِّزش به شرح و تبیین متون حدیثی بوده است.

 

← لطف‌الله میسی

لطف‌اللّه بن عبدالکریم میسی (متوفی ۱۰۳۲) از مهاجران جبل عامل و از مدرّسان فقه و حدیث در اصفهان بود.

وی تا ۹۹۷ در مشهد اقامت داشت، ولی به دنبال حمله ازبکان به مشهد و شهادت استادش، ملا عبداللّه بن محمود تستری، از مشهد به قزوین رفت و سرانجام به خواست شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید و در مسجد و مدرسه‌ای که شاه به نام او ساخت ساکن شد.

اسکندر منشی تاریخی برای اقامت وی در اصفهان ذکر نکرده، اما زمان این مهاجرت بعد از ۱۰۰۶، سال انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، بوده است.

شیخ لطف‌اللّه میسی تا آخر عمر خویش در آن مدرسه به تدریس و ارشاد مشغول بود.

میسی و فرزندش جعفر از بهاء‌الدین عاملی اجازه روایت دریافت کرده‌اند، هم‌چنان‌که شیخ بهائی به وی توجه جدّی داشته و مردم را به او ارجاع می‌داده است.

 

← مصطفی تفرشی

سید مصطفی تفرشی (متوفی بعد از ۱۰۴۴) فقیه و رجالی امامی صاحب کتاب مشهور نقد الرجال، نیز از استادان مبرِّز حوزه اصفهان در این دوران بود که نزد ملا عبداللّه تستری حدیث و رجال آموخته و از او اجازه روایت کتب اربعه را دریافت کرده بود.

در این دوره، شهرت بهاء‌الدین عاملی باعث شد از شهرهای دور و نزدیک برای کسب فیض از محضر او به اصفهان روی آورند؛ چنان‌که زین‌الدین بن محمد بن حسن جبعی، نواده شهید ثانی (متوفى ۱۰۶۳ یا ۱۰۶۴) از جبل عامل به ایران سفر کرد و در خانه شیخ بهائی منزل گزید و مدت‌ها نزد او دانش آموخت.

بعدها شیخ حرّ عاملی نزد وی فقه، حدیث و ریاضیات خواند، هم‌چنین فاضل جواد که در کاظمین متولد شد، برای تحصیل به اصفهان کوچ کرد و نزد بهاء‌الدین عاملی دانش آموخت و از ملازمان او شد.

 

← میرداماد

محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی مشهور به میرداماد (متوفی ۱۰۴۱) محدّث، فقیه و فیلسوف مشهور امامی که از دایی‌اش عبدالعالی کرکی و حسین بن عبدالصمد حارثی اجازه روایت دریافت کرد، در اصفهان کرسی تدریس و افتا داشت و پس از درگذشت بهاء‌الدین عاملی ریاست کرسی تدریس به او رسید.

صدر‌الدین شیرازی معروف به ملاصدرا از معروف‌ترین شاگردان اوست که از شیراز به اصفهان آمد و نزد وی علوم معقول و نزد بهاء‌الدین عاملی علوم منقول (حدیث) آموخت. علاقه‌مندان به فلسفه نیز که آوازه مجالس درس میرداماد به گوششان رسیده بود از شهرهای مختلف به اصفهان می‌آمدند تا در کلاس درس وی بنشینند.

مثلا عبدالغفار بن محمد رشتی (متوفی قبل از ۱۰۴۱) به مجلس درس میرداماد حاضر شد و حاشیه‌ای بر التقدیسات استادش نوشت. شاه سلیمان اول صفوی که به میرداماد علاقه وافر داشت، در سفری برای زیارت عتبات عراق او را با خود همراه کرد و در همان سفر میرداماد از دنیا رفت و در نجف به خاک سپرده شد.

 

← میرفندرسکی

سید ابوالقاسم موسوی حسینی فندرسکی (متوفی ۱۰۵۰) معروف به میرفندرسکی فیلسوف مشهور امامی و عالم ریاضیات، دیگر دانشمند معروف حوزه اصفهان است.

وی در دوره شاه عباس و شاه صفی به تدریس فلسفه و ریاضیات مشغول و نزد آن دو محترم بود.

میرزا رفیعا نائینی، محمدباقر خراسانی و آقاحسین خوانساری از جمله شاگردان وی بودند. قاسم بن محمد حسنی طباطبائی قُهپایی (متوفی ح۱۰۶۰)، رجال‌شناس مشهور سده یازدهم، در اصفهان نزد بهاء‌الدین عاملی و ملا عبداللّه تستری علوم حدیث و رجال آموخت و محمدباقر مجلسی، ابوالقاسم بن محمد جرف اذقانی و محمد بن علی استرآبادی از شاگردان وی بودند.

← حسن‌علی تستری

حسن‌علی بن عبداللّه تستری (متوفی ۱۰۶۹) نزد پدرش ملا عبداللّه تستری دانش آموخت و به درجه اجتهاد رسید.

شاه سلیمان اول صفوی و شاه عباس دوم او را تکریم می‌کردند.

وی در مدرسه‌ای که شاه عباس اول برای پدرش ساخته بود تدریس می‌کرد و آن‌گاه که سلطان العلماء در ۱۰۵۵ برای بار دوم به منصب وزارت رسید کرسی تدریس را از او گرفت.

 

← محمدتقی مجلسی

محمدتقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰) فقیه و محدّث مشهور که در اصفهان به دنیا آمد و در خردسالی از ابوالبرکات واعظ اصفهانی اجازه روایت گرفت، نزد بهاء‌الدین عاملی و ملا عبداللّه تستری دانش آموخت و از آن دو اجازه دریافت کرد و در اصفهان شاگردان زیادی از جمله فرزندانش عزیزاللّه، عبداللّه و محمدباقر مجلسی، آقاحسین خوانساری، ملا صالح مازندرانی و محمدصادق کرباسی را پرورش داد.

سهم او در پرورش اهل علم و دانشمندان برجسته اصفهان بسیار زیاد بوده و خود نیز به این امر وقوف داشته و از رؤیایش در نجف گزارش داده و بیان کرده است که کلام امام علی علیهالسلام در آن رؤیا ناظر به همین وظیفه تربیت طالبان علم بوده است.

دو شرح عربی و فارسی او بر کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه ابن بابویه از تأثیرگذار‌ترین اقدامات حوزه اصفهان است که به دلالت استادش، شیخ بهائی انجام داده است.

 

← رجب‌علی تبریزی

ملا رجب‌علی تبریزی، عارف و حکیم امامیِ اهل تبریز که به دلیل اقامت طولانی در اصفهان به اصفهانی نیز شهرت یافت، در این شهر شاگردان برجسته‌ای تربیت کرد که از آن جمله‌اند: ملا محمد تنکابنی، قاضی سعید قمی، امیر قوام‌الدین محمد اصفهانی، ملا محمدشفیع اصفهانی، محمدرفیع پیرزاده، محمد بن عبدالفتاح تنکابنی معروف به فاضل سراب.

وی مدتی در مدرسه شیخ لطف‌اللّه تدریس می‌کرد.

 

← رفیعا

رفیع‌الدین محمد بن حیدر حسنی طباطبائی مشهور به رفیعا (متوفی ۱۰۸۰ یا ۱۰۸۲)، فقیه اصولی و متکلم امامی در اصفهان، نزد بهاء‌الدین عاملی و ملا عبداللّه تستری دانش آموخت و در علوم عقلی و نقلی تبحر یافت و شاگردان زیادی از جمله محمدباقر مجلسی را پرورش داد.

کتاب مشهور او الشجره الالهیه در اصول دین است.

 

← حسین بروجردی

آخوند ملا حسین بروجردی (متوفی ۱۰۸۴) در مسجد جامع عباسی تدریس می‌کرد و عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی، صاحب وقایع السنین و الاعوام، کتاب حکمه العین کاتبی قزوینی (متوفی ۶۷۵) را نزد او خوانده است.

 

← محمدصالح مازندرانی

محمدصالح مازندرانی (متوفی ۱۰۸۶) برای تحصیل علم به اصفهان رفت وعلوم عقلی و نقلی را از عالمان بزرگ اصفهان آموخت.

او نزد ملا عبداللّه تستری و محمدتقی مجلسی دانش آموخت.

 

← رفیع‌الدین گیلانی

رفیع‌الدین محمد بن محمد مؤمن گیلانی (زنده در ۱۰۸۸) فقیه و محدّث مشهور نیز نزد محمدباقر مجلسی علوم حدیث آموخت و مدتی نیز نزد محمد بن حسن حرّ عاملی شاگردی کرد.

او رساله‌ای به نام رساله فی طریقه الاخباریین و الاصولیین و نیز کتابی با نام الذریعه الی احکام الشریعه نوشته است

 

← محقق سبزواری

محمدباقر بن محمد مؤمن سبزواری (متوفی ۱۰۹۰)، معروف به محقق سبزواری، فقیه محدّث و متکلم مشهور امامی در اصفهان نزد سید ابوالقاسم میرفندرسکی و قاضی معز‌الدین اصفهانی علوم عقلی و نزد حیدرعلی اصفهانی و حسن‌علی بن عبداللّه تستری علوم نقلی را آموخت.

وی علاوه بر منصب شیخ الاسلامی، در مدرسه ملا عبداللّه تستری تدریس می‌کرد و شاگردان زیادی پرورش داد.

 

← آقاحسین خوانساری

از مشهور‌ترین عالمان و مدرّسان این دوره در اصفهان آقاحسین بن جمال‌الدین محمد خوانساری (متوفی ۱۰۹۸) است که در خردسالی برای کسب علم از خوانسار به اصفهان رفت و در مدرسه خواجه ملک سکنا گزید و نزد محمدتقی مجلسی و محقق سبزواری علوم منقول و نزد میرفندرسکی علوم معقول را آموخت و سپس متصدی تدریس شد و بسیاری از عالمان آن دوران از شاگردان او به حساب می‌آمدند.

از روش تدریس او مکتب جدیدی در فقه و اصول شکل گرفت که آقا محمدباقر بهبهانی (متوفی ۱۲۰۶) از رهروان آن به شمار می‌رود.

محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰)، دو فرزند آقاحسین، جمال‌الدین محمد (متوفی ۱۱۲۱) و رضی‌الدین (متوفی ۱۱۱۳)، علی‌رضا حسینی اردکانی معروف به تجلی (متوفی ۱۰۸۵)، میرزا عبداللّه افندی، سید محمدصالح خاتون‌آبادی و بسیاری دیگر نزد خوانساری علم آموختند.

وی به محمد بن حسن حرّ عاملی و محمدحسین مازندرانی اجازه روایت داد و چند کتاب در فقه و اصول و فلسفه نوشت.

 

← محمد بن حسن شروانی

محمد بن حسن شروانی (متوفی ۱۰۹۸ یا ۱۰۹۹) داماد و شاگرد محمدتقی مجلسی که در فقه، فلسفه و کلام صاحب‌نظر بود، شرحی بر شرایع الاسلام و حواشی زیادی بر کتاب‌های فلسفی، کلامی و فقهی نوشت.

وی که از دانش‌آموختگان حوزه نجف بود، به اصفهان مهاجرت کرد و در این شهر به تدریس پرداخت.

میرزا عبداللّه افندی، محمد اکمل اصفهانی پدر وحید بهبهانی و محمدصالح خاتون‌آبادی از شاگردان او بودند.

 

← حسین بن رفیع‌الدین

حسین بن رفیع‌الدین مرعشی حسینی آملی (متوفی ۱۰۶۶)، وزیر حکومت صفوی معروف به سلطان العلماء و خلیفه سلطان، در فقه، اصول، حدیث، تفسیر و کلام صاحب‌نظر بود و نزد پدرش بهاء‌الدین عاملی و دیگران دانش آموخته بود.

شاه عباس به او بسیار علاقه داشت و دخترش را به همسری او در آورد و منصب صدارت را به او سپرد.

شاه صفی او را در سال ۱۰۴۱ عزل کرد و سپس شاه عباس دوم صفوی  او را به وزارت رسانید.

وی در اصفهان مدارس و درمانگاه‌هایی ساخت و خود از مشهور‌ترین مدرّسان اصفهان بود.

حاضران در مجلس درس او را تا دو هزار نفر نوشته‌اند.

بیشتر آثار او حاشیه‌هایی است بر کتاب‌های فقهی، اصولی، کلامی و تفسیری.

از معروف‌ترین آن‌ها حواشی شرح لمعه و معالم الاصول است.

← خلیل بن غازی قزوینی

خلیل بن غازی قزوینی (متوفی ۱۰۸۹) عالم اخباری و آگاه از علوم عقلی و نقلی، نزد بهاء‌الدین عاملی و میرداماد دانش آموخت و شاگردان زیادی تربیت کرد. به طور کلی می‌توان گفت در آن زمان علمای بزرگ در بلاد مختلف، برآمده از حوزه اصفهان بودند؛ عالمانی نیز از شهرهای دیگر، از جمله قم و نجف، به این شهر پیوستند و شاگردان مبرِّزی پرورش دادند.

در این دوره، حوزه اصفهان در جای‌گاهی قرارداشت که عالمان شهرهای دیگر نظر آنان را در موارد خاص جویا می‌شدند؛ مثلا استرآبادیِ مؤسس مکتب اخباری کتاب فوائد مدنیه خود را برای اظهارنظر به اصفهان فرستاد

 

 

علمای قرن دوازدهم

در قرن دوازدهم نیز حوزه اصفهان هم‌چنان شکوفا بود عالمان زیادی آن را رونق بخشیدند.

← جعفر کمره‌ای

از جمله قاضی جعفر بن عبداللّه کمره‌ای (متوفی ۱۱۱۵) که علوم نقلی و عقلی را در اصفهان نزد عالمان بزرگ آن شهر از جمله محقق سبزواری و آقا حسین خوانساری و حدیث را نزد محمدتقی مجلسی آموخت و از او اجازه روایت گرفت.

اطلاع او از دانش‌های مختلف و مخصوصآ فقه باعث شد منصب قضا در اصفهان به او واگذار شود.

پس از درگذشت محمدباقر مجلسی منصب شیخ الاسلامی نیز به او رسید.

او کتابی به نام ذخائر العُقبی به اشاره شاه سلطان حسین صفوی تألیف کرد.

 

← نعمت‌الله جزایری

سید نعمت‌اللّه جزایری (متوفی ۱۱۱۲) که مدت‌ها در اصفهان نزد محمدباقر مجلسی و ملا محسن فیض کاشانی و دیگران حدیث و فقه و حکمت آموخت، فرزندش نور‌الدین جزایری و نوه‌اش عبداللّه جزایری نیز در اصفهان تحصیل علم کرده‌اند.

 

← ابوطالب فندرسکی

ابوطالب بن میرزا بیک بن ابوالقاسم موسوی فندرسکی (زنده بعد از ۱۱۰۰) فقیه، محدّث و حکیم امامی نزد محمدباقر مجلسی و آقاحسین خوانساری و محقق سبزواری شاگردی کرد و علوم عقلی و نقلی را فرا گرفت و حواشی زیادی بر کتاب‌های فقهی، حدیثی و فلسفی نوشت.

 

← محمد فیض کاشانی

محمد بن محمدمحسن فیض کاشانی، ملقب به علم الهدی (متوفی ۱۱۱۵)، فقیه و محدّث امامی نیز در حوزه اصفهان تحصیل کرد.

وی نزد پدرش ملا محسن فیض کاشانی، محقق سبزواری و سید نعمت‌اللّه جزایری حدیث و فقه و حکمت آموخت.

 

← جمال خوانساری

آقاجمال خوانساری، از محمدباقر مجلسی حدیث شنید و در اصفهان تدریس می‌کرد و از شاگردان معروف او محمدرفیع گیلانی و محمدحسین خاتون‌آبادی بودند.

 

← فاضل سراب

نیز در همین سال‌ها محمد بن عبدالفتاح تنکابنی (متوفی ۱۱۲۴) مشهور به فاضل سراب که فقه را از محقق سبزواری، حدیث را از محمد بن حسن شروانی و محمدباقر مجلسی و فلسفه را از ملا رجب‌علی تبریزی فرا گرفته بود، شاگردان زیادی پرورش داد.

سفینه النجاه در اصول دین و ضیاء القلوب در امامت از آثار وی است.

 

← خاتون‌آبادی

از دیگر عالمان مشهور این دوره محمدصالح خاتون‌آبادی (متوفی ۱۱۲۶) داماد محمدباقر مجلسی است که نزد او و آقاحسین خوانساری شاگردی کرد و از مجلسی اجازه روایت گرفت.

 

← حسین گیلانی

آقا حسین گیلانی (متوفی ۱۱۲۹) که به سبب تدریس در مسجد لُنبان به لنبانی شهرت داشت، در حکمت، عرفان، فقه و حدیث خبره بود و در مسجد مزبور علوم و فنون مختلف را تدریس می‌کرد و محضر درس او در اصفهان اهمیت خاصی داشت.

اثر مشهور وی شرح صحیفه است که به همین سبب به آقا حسین شارح صحیفه نیز شهرت دارد.

 

← افندی اصفهانی

میرزا عبداللّه افندی تبریزی اصفهانی (متوفی قبل از ۱۱۳۰)، فقیه و عالم و رحاله امامی مؤلف ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، نیز که در اصفهان به دنیا آمد، نزد عالمان مشهوری چون آقا حسین خوانساری، محقق سبزواری، محمدباقر مجلسی و محمد بن حسن شروانی فقه و اصول و حکمت آموخت.

 

 

علمای تحصیل کرده در نجف

مشهور‌ترین مجتهدان و مراجع علمی اصفهان که در نجف تحصیل کرده بودند، عبارت‌اند از:

← شفتی

سید محمدباقر بن محمدتقی شفتی (متوفی ۱۲۶۰) مشهور به حجت الاسلام، از شاگردان وحید بهبهانی و سید محمدمهدی بحرالعلوم در کربلا و نجف که در قم نزد میرزای قمی و در کاشان نزد ملا محمدمهدی نراقی نیز درس خواند.

وی پس از ارتقا به مراتب بالای علمی به اصفهان رفت و به تدریس فقه و اصول و دیگر علوم پرداخت.

مجلس تدریس او بسیار گرم بود و شاگردان زیادی پرورش داد.

در اصفهان مسجدی ساخت که به نام اوست.

شفتی به همراه فقیه معاصرش، کلباسی، مدت‌ها مرجعیت دینی مردم و ریاست علمی حوزه را در اختیار داشت.

وی پنج فرزند داشت که همگی از فضلای حوزه علمیه اصفهان بودند و در اداره این حوزه پس از او مشارکت جدّی داشتند.

← کلباسی

محمدابراهیم بن محمد کلباسی/ کرباسی (متوفی ۱۲۶۱) فقیه و اصولی که به جهت احتیاط‌هایش در فتوا و صرف وجوه شرعی مشهور است، در اصفهان به دنیا آمد و نزد پدرش و محمدعلی بن محمدرفیع گیلانی و دیگران درس خواند.

مدتی به عراق رفت و از درس سید بحرالعلوم بهره برد.

در قم نیز در درس میرزای قمی حاضر شد و اجازه اجتهاد گرفت.

آن‌گاه به اصفهان بازگشت و در مسجد حکیم اصفهان به تدریس فقه و اصول و وعظ و ارشاد مردم پرداخت و عالمان و فقیهان زیادی پرورش داد.

 

← اعرجی اصفهانی

حسن بن علی حسینی اعرجی اصفهانی، مشهور به مدرس (متوفی ۱۲۷۳) فقیه و اصولی مشهور، در اصفهان به دنیا آمد و پس از تحصیل مقدمات در اصفهان به عتبات عراق هجرت کرد و نزد محمدحسن نجفی، صاحب جواهر الکلام، فقه و اصول آموخت و به اصفهان بازگشت.

در اصفهان در مجلس درس محمدتقی اصفهانی و برادرش شیخ محمدحسین، صاحب فصول، شرکت کرد.

او هم‌چنین نزد ملا علی نوری و سید زین‌العابدین بن جعفر خوانساری، پدر صاحب روضات الجنات، فلسفه آموخت و متصدی تدریس فقه و اصول در اصفهان شد و بسیاری از طلاب زمانش نزد او علم فقه و اصول آموختند.

مجلس درس وی مورد اقبال بسیاری از طلاب و فضلای اصفهان قرار گرفت و از شهرهای دیگر نیز افرادی برای استفاده از درس او راهی این شهر شدند، به گونه‌ای که در دوره او به رغم شیوه معمول، طلاب برای فراگیری علوم شرعی به عراق سفر نمی‌کردند.

از جمله شاگردان او سید محمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی، سید محمدهاشم بن زین‌العابدین خوانساری، ابوالمعالی بن محمدابراهیم کرباسی بوده‌اند.

 

← شیخ انصاری

شیخ مرتضی انصاری، فقیه و اصولی دوران‌ساز شیعه نیز پس از تحصیل نزد سید محمد مجاهد در کربلا، در سفری که برای آشنایی با عالمان بزرگ شیعه و مراوده علمی با آنان به شهرهای ایران داشت، مدت کوتاهی را در اصفهان گذراند و در مجلس درس حجت الاسلام شفتی شرکت کرد.

بعدها برخی از شاگردان انصاری در نجف، پس از مراجعت به اصفهان آرا و آثار او را تدریس کردند؛ نخستین کسی که رسائل شیخ انصاری را در اصفهان تدریس کرد شیخ مرتضی بن عبدالوهاب ریزی لنجانی (متوفی ۱۳۳۰) بوده است.

 

← ملا هادی سبزواری

ملا هادی سبزواری (متوفی۱۲۸۹) فقیه و فیلسوف مشهور نیز مدتی در اصفهان در درس محمدابراهیم کلباسی و شیخ محمدتقی اصفهانی حاضر شد و سپس ملازم درس فلسفه ملا علی نوری و ملا اسماعیل اصفهانی شد.

 

← محمدباقر نجفی

از مشهور‌ترین مدرّسان فقه و اصول شیخ محمدباقر نجفی (متوفی ۱۳۰۱) فقیه و مدرّس مشهور اصفهان، فرزند شیخ محمدتقی اصفهانی است که پس از کسب درجه اجتهاد در عراق نزد عالمان بزرگ حوزه نجف، به اصفهان بازگشت و کرسی تدریس فقه و اصول را در آن شهر، در مسجد شاه (نام کنونی آن: مسجد امام) دایر کرد و شاگردان زیادی پرورش داد.

برخی از فرزندان محمدباقر نیز پس از تحصیل در نجف، به اصفهان بازگشتند و به تدریس در حوزه علمیه این شهر پرداختند.

معروف‌ترین و شاخص‌ترین آن‌ها محمدتقی مشهور به آقا نجفی (متوفی ۱۳۳۲) بود که پس از درگذشت پدر، در جای او به تدریس فقه و اصول پرداخت و جای‌گاه ویژه‌ای میان طلاب و عموم مردم داشت.

او به جهت مخالفت با برخی اعمال ظلال سلطان، والی اصفهان و مقابله جدّی با فرقه بابیّه و پیش‌گیری از فعالیت‌های آنان، مدتی به تهران فراخوانده شد و بی‌درنگ حلقه درس تشکیل داد، اما دیری نگذشت که محل توجه و مراجعه خواص و عوام شد و به همین سبب از او خواستند به اصفهان برگردد؛ وی نیز چنین کرد و در اصفهان در جای‌گاه زعامت و مرجعیت دینی فعالیت کرد.

 

← محمدباقر خوانساری

محمدباقر خوانساری (متوفی ۱۳۱۳) صاحب روضات الجنات، پس از وفات جدش به اصفهان رفت و مدتی نزد پدرش در اصفهان شاگردی کرد و سپس برای تکمیل تحصیلات به عراق رفت.

او پس از تحصیل در عراق به اصفهان بازگشت و به تدریس و تألیف روی آورد.

 

← محدباقر فشارکی

محمدباقر فشارکی (متوفی ۱۳۱۴) نزد محمدباقر نجفی اصفهانی و سید حسن مدرس اصفهانی شاگردی کرد و پس از کسب درجه اجتهاد به تدریس فقه و اصول در جامع قطبیه اصفهان پرداخت.

 

← محمدحسن هزارجریبی

محمدحسن بن محمدعلی هزارجریبی مشهور به نجفی (متوفی ۱۳۱۷) فقیه و اصولی مشهوری است که پس از تحصیل در عراق به اصفهان بازگشت و تدریس فقه و اصول او در اصفهان دایر بود.

وی رساله‌ای درباره زیارت عاشورا و رساله‌های دیگری در فقه و اصول دارد.

مرجع اعلای شیعیان، سید محمدحسن شیرازی، وی را تکریم و مردم را به تقلید از او راهنمایی می‌کرد.

 

← خوانساری چهارسوقی

محمدهاشم بن زین‌العابدین خوانساری چهارسوقی (متوفی ۱۳۱۸) پس از تحصیل در اصفهان و نجف از مدرّسان فقه و اصول در اصفهان شد و شاگردان زیادی تربیت کرد.

وی در علوم عقلی نیز صاحب‌نظر بود.

رساله عملیه او احکام الایمان نام داشته است.

 

← بدیع موسوی

میرزا بدیع موسوی (متوفی ح۱۳۱۸) در اصفهان نزد حسین‌علی تویسرکانی، محمدباقر اصفهانی و سیدمحمد شهشهانی تحصیل علم کرد و در علم فقه و اصول سرآمد شد.

در حلقه تدریس او در مدرسه نیم‌آورد حدود صد نفر شرکت می‌کردند و او برای آن‌ها کتاب‌های سطوح عالی مثل مکاسب و قوانین را درس می‌داد.

هم‌چنین در مسجد ملا محمدجعفر آباده‌ای نماز جماعت اقامه می‌کرد و به ارشاد و وعظ مردم نیز می‌پرداخت.

 

← جهانگیرخان قشقایی

جهانگیرخان بن محمد خان قشقایی (متوفی۱۳۲۸) فقیه، اصولی و فیلسوف مشهور امامی که در اصفهان نزد ملا اسماعیل درب کوشکی و محمدرضا قمشه‌ای علوم عقلی را آموخت، سپس به نجف رفت و نزد محمدحسن نجفی، صاحب جواهر الکلام، فقه آموخت و به اصفهان بازگشت و در مدرسه صدر، فقه، اصول، فلسفه و ریاضیات تدریس کرد.

شهرت او چنان شد که از سایر شهرها برای تحصیل فلسفه نزد او می‌آمدند.

میرزای نائینی، حاج‌آقا حسین بروجردی و سید جمال‌الدین گلپایگانی از جمله شاگردان او بوده‌اند (برای اطلاع بیش‌تر از شرح حال، آثار، استادان و شاگردان او به این منبع رجوع کنید).

 

← محمد کاشانی

آخوند ملا محمد کاشانی (متوفی ۱۳۳۳) از مدرّسان علوم عقلی، تفسیر و ریاضیات در مدرسه صدر اصفهان بود.

وی که مجرد می‌زیست ساکن همان مدرسه بود.

در شرح حال او گفته‌اند درس را جز در روز عاشورا تعطیل نمی‌کرد و شاگردان زیادی پرورش داد.

 

← شریعت اصفهانی

فتح‌اللّه بن محمدجواد نمازی معروف به شریعتِ اصفهانی (متوفی۱۳۳۹) فقیه، اصولی و متبحر در علوم، در اصفهان به دنیا آمد و نزد محمدصادق تنکابنی، حیدرعلی اصفهانی، عبدالجواد خراسانی و احمد سبزواری شاگردی کرد و بیش‌تر مباحث فکری و اصولی را از محمدباقر نجفی اصفهانی آموخت.

وی سپس به نجف رفت و از مراجع مهم شیعه شد.

 

← آقامنیر

منیر‌الدین بن جمال‌الدین بروجردی (متوفی ۱۳۴۲) معروف به آقامنیر نواده ملا علی بروجردی داماد میرزای قمی بود و نزد شیخ محمدباقر نجفی علوم نقلی و نزد میرزا نصراللّه قمشه‌ای علوم عقلی آموخت.

وی از مدرّسان مدرسه صدر اصفهان بود.

 

← ابوالقاسم دهکردی

سید ابوالقاسم بن محمدباقر حسینی دهکردی (متوفی ۱۳۵۳) از مدرّسان درس خارج فقه در اصفهان که نزد سید هاشم خوانساری چهارسوقی، آقا محمدباقر نجفی و آقا اسماعیل حکیم شاگردی کرد، وی در مدرسه صدر اصفهان تدریس می‌کرد و در مجلس درس او بیش از سی‌صد نفر حاضر می‌شدند.

علاوه بر این، وی مرجع تقلید بسیاری از مردم اصفهان و شهرهای مجاور بود.

الوسیله فی السیر و السلوک و حاشیه بر المتاجر شیخ انصاری از آثار اوست.

 

← موسوی عاملی

جواد بن محمدعلی موسوی عاملی (متوفی ۱۳۵۷) در اصفهان به دنیا آمد و به نجف رفت و پس از تحصیل به اصفهان بازگشت و نزد دو فقیه مشهور اصفهان آقا محمدباقر نجفی اصفهانی و فرزندش محمدحسین اصفهانی تحصیلات خود را تکمیل کرد و از مدرّسان و مجتهدان اصفهان شد.

 

علامه محمد باقر مجلسی

علامه محمدباقر مجلسی، فرزند ملا محمدتقی مجلسی معروف به مجلسی ثانی، از بزرگ‌ترین و معروفترین علمای تشیع در عهد صفویه بود. وجود علامه مجلسی که بیشترین استفاده علمی را از خدمت پدر بزرگوارش مجلسی اول برده‌است، سند گویای مقام عالی مجلسی اول در علم و عمل و ایمان و اخلاص او نسبت به اسلام و تشیع می‌باشد.

علامه محمدباقر مجلسی، در عمر ۷۳ ساله خویش بیش از یکصد کتاب به زبان فارسی و عربی نوشت که تنها یک عنوان آن بحار الأنوار است با ۱۱۰ جلد و عنوان دیگر مرآه العقول با ۲۶جلد.

حدود ۴۰ کتاب نیز به او نسبت داده شده‌است. اولین تألیف علامه را کتاب الأوزان و المقادیر یا میزان المقادیر دانسته‏اند که در سال ۱۰۶۳ تألیف شده است. آخرین تألیف او نیز کتاب حق الیقین است مربوط به سال ۱۱۰۹ هجری، یعنی یک سال قبل از وفاتش.

وی در ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ یا ۱۱۱۱ وفات یافت و در جامع عتیق اصفهان مدفون گردید.

 

آیت الله اشرفی اصفهانی

در سال ۱۲۸۱ ش در خمینی شهر اصفهان در خانواده ای روحانی متولد شد . شهید اشرفی تحصیلات ابتدایی مقدماتی را در خمینی شهر گذرانده و در سن ۱۲ سالگی جهت ادامه تحصیل راهی اصفهان شد و طی حدود ده سال از محضر علمایی چون آیت الله سید مهدی درچه ای ، آیت الله سید محمد نجف آبادی، مرحوم فشارکی مرحوم مدرس استفاده کردند.

ایشان دوران طلبگی خود را با نهایت عسرت و مشقت اقتصادی گذراند و در مدتی که در حوزه اصفهان بودند هر هفته فاصله میان اصفهان تا خمینی شهر را که دوازده کیلومتر بود طی می کردند خود می فرمود: دوشنبه خوارکم تمام می شد سه شنبه دو ریال پولم را خرج می­کردم، چهارشنبه که آخرین روز تحصیل بود بدون پول و غذا می گذراندم.

ایشان در توصیف شرایط تحصیلاتش در اصفهان می گوید :

در زمانی در حجره ای با سه نفر دیگر در مدرسه نوریه اصفهان زندگی می کردیم . بسیاری از روزها نه چای داشتیم نه نفت و نه قند. برای مطالعه در شب از نور چراغ نفتی توالتهای مدرسه استفاده می کردم. در روزهای جمعه به یکی از مساجد دور افتاده اصفهان می­رفتم  و از صبح تا عصر درآن­مسجد درس های یک هفته را دوره می کردم در مدت دوازده ساعتی که آنجا مطالعه می کردم غذای من فقط  مقداری دانه ذرت برشته بود.

در سال ۱۳۰۲ش در سن بیست سالگی جهت ادامه تحصیل و نیل به مقامات عالیه و دینی رهسپار حوزه علمیه قم گردید. در تمام طول مدت بیست و سه سال اقامت در قم و ایشان تنها سه یا چهار ماه با خانواده خود بودند و بقیه این سالها را  تنها مجرد سپری کردند.

شهید اشرفی با همه مشکلات و مسائل آن زمان، در تحصیل علوم اسلامی و دینی جدیت به خرج می­داد. وپس از اندک زمانی از فضلا و مدرسین نامی و برجسته حوزه علمیه قم به شمار می­آمد و در سن ۴۰ سالگی اجازه اجتهاد خود را از آیت الله خوانساری دریافت کرد.

لذا مدت دوازده سال که آیت الله اشرفی در محضر ایشان حضور می یافت تمام دروس آن مرحوم را می نوشت و این نوشته ها هنوز موجود می باشد.

در سال ۱۳۳۵ ش شهید اشرافی بنا به دستور مرحوم آیت الله بروجردی جهت تبلیغ و نشر معارف و احکام  دین و تقویت بنیه دینی و مذهبی اهالی کرمانشاه به انجام اعزام و رحل اقامت افکند پس از ورود به کرمانشاه طلاب و شاگردان بسیاری را تربیت نمود.

با اوج گیری انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت آیت الله امام خمینی (ع) شهید اشرفی نیز حرکت های وسیعی را در کرمانشاه پایه گذاری کرد . عمده ترین مراسم که تا آن روز سابقه نداشت در واقع جرقه­ای بود در جهت شعله ور شدن یک آتش عظیم در این منطقه مجلس بزرگداشت شهادت آیت الله حاج سید مصطفی خمینی بود که بنا به دعوت و اطلاعیه شهید اشرفی اصفهانی در مسجد آیت الله بروجردی منعقد گردید در مجلس سخنرانی های پر هیجان و انقلابی مطرح شد. و ساواک با و جود بسیج تمام نیرو وقوای خود برای دستگیری و کار شکنی در مراسم موفق نشد سخنرانان به طور مخفیانه از شهر خارج شدند.

شهید آیت الله اشرفی اصفهانی پس از ۸۰ سال زندگی پرافتخار و خدمت به اسلام و قرآن، توسط یکی از مزدوران آمریکا و منافقین کوردل در ساعت ۱۵/۱۲ ظهر ۲۳ مهرماه ۱۳۶۱ در سنگر نماز جمعه مسجد جامع و در محراب نماز به افتخار شهادت نائل آمد و طومار زندگی پرافتخارش نه تنها بسته نشد بلکه ورقی دیگر خورد و نامش در صحنه گیتی مانند خورشید برای همیشه می درخشد. این نوشتار خلاصه ای از زندگی نامه این شهید بزرگوار می باشد.

شهید بزگوار حضرت آیت الله حاج آقا عطاء الله اشرفی اصفهانی در سال ۱۳۲۳ هجری قمری در یک خانواده روحانی در خمینی شهر متولد شد. وی فرزند مرحوم حجت الاسلام و المسلمین میرزا اسدالله فرزند مرحوم حجت الاسلام میرزا محمد جعفر بود و جد اعلای ایشان از علمای بزرگ جبل عامل بود. وی تنها فرزند ذکوری بود که از پدرشان بیادگار مانده بود و پس از دوران کودکی جهت تحصیل علوم دینیه به شهر اصفهان رهسپار شد.

تحصیلات:

شهید آیت الله اشرفی از آغاز کودکی برای تحصیل علوم دینیه به حوزه علمیه آمد و ابتدا در یکی از مدارس قدیمی به نام مدرسه نوریه به تحصیل مشغول شد و مدت ۱۰ سال بطور متوالی در حوزه علمیه اصفهان اشتغال به تحصیل داشتند. سپس در سن ۲۲ سالگی جهت ادامه تحصیل و طی مدارج عالیه علوم اسلامی رهسپار حوزه علمیه قم شد.

ایشان جمعا مدت ۲۳ سال در حوزه علمیه قم و ۱۲ سال در حوزه علمیه اصفهان بود و در این مدتی که در این دو حوزه علمیه اشتغال داشت ضمن کسب علم و دانش و نیل به درجات عالیه اجتهاد، مورد توجه خاص اساتید بزرگ و علما بود و مرحوم آیت الله بروجردی و مرحوم آیت الله حاج سید محمدتقی خوانساری به ایشان عنایت خاصی داشتند. بطوریکه هر وقت به اصفهان می رفت و سپس به قم مراجعت می کرد این دو بزرگوار و همچنین دیگر علما از ایشان دیدن می کردند.

خدمات آن شهید بزرگوار:

۱- تاسیس حوزه علمیه امام خمینی در باختران و اداره این حوزه با بیش از ۶۰ نفر طلاب

۲- بازسازی مدرسه مرحوم آیت الله بروجردی

۳- توسعه کتابخانه مدرسه مرحوم آیت الله بروجردی که قریب دو هزارجلد به کتابهای آن اضافه نمودند

۴- تاسیس حوزه علمیه جهت خواهران، که پس از شهادت ایشان به نام حوزه علمیه شهید محراب نامگذاری شد

۵- ایجاد وحدت کامل بین روحانیت شیعه و سنی که از بزرگترین خدمات آن شهید است که در طول تصدی مسئولیت بعنوان امام جمعه در این رابطه سمینارهای متعددی در شهرهای مختلف بویژه با حضور برادران اهل سنت تشکیل داد که اثرات بسیار مطلوبی داشته است.

۶- بازسازی مسجد جامع باختران که از برکت نماز جمعه این مسجد بازسازی کامل شده است.

۷- بازنمودن شماره حسابهای متعدد به نام مهاجرین جنگی و جبهه جنگ و بازسازی مناطق جنگی و همچنین کمک به سیل زدگان خوزستان و زلزله کرمان و طبس که تمام وجوه این شماره حسابها جمع آوری و برای نجات برادران و خواهران آسیب دیده و برادران رزمنده صرف شده است.

نقش شهید در دوران دفاع مقدس:

با آغاز جنگ تحمیلی و بسیج همه جانبه مردم و قوای مسلح برای حضور در جبهه و پشتیبانی جبهه های جنگ، آیت الله اشرفی نیز با مهم توصیف کردن مسئله جنگ، در مدت ۲۵ ماه در تمام خطبه های نماز جمعه و مصاحبه ها و پیام های خود به حضور مردم در جبهه ها تأکید می ورزیدند.

شهید محراب، دائماً با حضور در جبهه ها به دیدار رزمندگان می شتافت و مقید بود که برای آنان سخنرانی کند. و با یکایک رزمندگان مصافحه می کرد و با آنان به گفتگو می نشست و می فرمود: « وقتی به جبهه می روم تا مدتی روحیه ام قوی می شود »

علی رغم کهولت سن مسافت های طولانی و راه های صعب العبور را به عشق دیدار دلاور مردان جبهه توحید، با وسایل نقلیه نظامی در شرایط دشوار می پیمود. بارها در جبهه های ایلام، قصر شیرین و پادگان ابوذر، گیلان غرب، نوسود، بستان، آبادان، خرمشهر، سومار حضور یافت و با سخنرانی های دلنشین، به سپاهان اسلام روحیه بخشید. پس از آزادی قصر شیرین به آن شهر سفر کرد و با خواندن دو رکعت نماز شکر در مسجد این شهر،‌ سپاسگزاری خود را به درگاه خداوند به جای آورد.

وجود آن روحانی جلیل القدر در مناطق عملیاتی سبب دلگرمی رزمندگان و باعث شور و شوق بسیار در آنها می گردید. یک بار پس از عزیمت به منطقه جنوب، عازم شهر آزاد شده بستان گردید و زیر بمباران وحشیانه دشمن وارد شهر شد و از آنجا عازم آبادان شد. هنگام آغاز عملیات فتح المبین در دوم فروردین ۱۳۶۱، در قرارگاه حضور یافت و پیشنهاد کرد عملیات به نام حضرت زهرا سلام الله علیها نامگذاری شود.

در دومین سفر خود به خوزستان پس از آزادی خرمشهر، عازم اهواز شد و مردم این شهر نماز شکر را به امامت ایشان به جای آوردند. بعداز ظهر همان روز علی رغم مخالفت فرماندهان، وی و امام جمعه اهواز عازم منطقه خرمشهر شدند و پس از ورود به شهر، به مسجد جامع در جمع رزمندگان حضور یافتند و فرمودند:

امروز یکی از روزهای مهم اسلامی و یوم الله است و از جمله آرزوهای من فتح خرمشهر بود که بحمدالله من زنده ماندم و این روز را دیدم.

در شب جمعه هشتم مهر ۱۳۶۱ در منطقه غرب، عملیات مسلم بن عقیل با حضور شهید و تنی چند از مقامات کشوری و لشکری آغاز شد. ایشان در آن شب حال عجیبی داشت و یک لحظه آرام نداشت و تا صبح به دعا و مناجات مشغول بود و لحظه ای هم به استراحت نپرداخت. نزدیکی های صبح بود که یک عدد گلوله توپ در نزدیکی چادر ایشان منفجر شد.

فرماندهان جهت ترک آن محل اصرار کردند،‌اما ایشان نپذیرفت و فرمود:

“من از این محل نمی روم و آماده هر گونه مسئله ای هستم، زیرا خون من رنگین تر و جان من عزیزتر از این عزیزان رزمنده نیست. من باید تا پایان عملیات اینجا باشم.” سرانجام شهید محلاتی، عبا و عمامه ایشان را برداشت و بر سر و دوش ایشان گذاشت و عصا را به دستش داده و او را عازم کرمانشاه کرد.

در پشت جبهه هم فعالیت های چشگیری داشت که از جمله آنها افتتاح حسابی در بانک برای جمع آوری کمک های نقدی به جبهه ها بود. حساب دیگری نیز جهت کمک به مهاجران جنگ افتتاح کردند. حساب دیگری نیز جهت بازسازی منطقه گیلان غرب که به استان کرمانشاه محول شده بود، اختصاص دادند.

شهید به مسئله وحدت بین شیعه و سنی اهمیتی فوق العاده می داد و اقدامات ایشان در این زمینه بسیار مؤثر واقع می شد.

شهادت آن شهید بزرگوار:

ایشان پس از ۸۰ سال زندگی پرافتخار خود و خدمت به اسلام و قرآن توسط یکی از مزدوران امریکا و منافقین کوردل در ساعت ۱۵/۱۲ ظهر ۲۳ مهرماه ۱۳۶۱ در سنگر نماز جمعه مسجد جامع و در محراب نماز به افتخار شهادت نائل آمد و طومار زندگی پرافتخارش نه تنها بسته نشد بلکه ورقی دیگر خورد و نامش در صحنه گیتی مانند خورشید برای همیشه می درخشد،‌ روحش شاد و نامش جاویدان باد.

علمای تحصیل کرده در اصفهان

چند تن از برجسته‌ترین مراجع و فقهای شیعه، در اصفهان به مدارج عالی رسیدند و سپس برای تکمیل تحصیلات به نجف رفتند؛ از آن جمله‌اند:

← سید حسن مدرس

سید حسن مدرس که در اصفهان درس خواند، سپس به نجف رفت و از درس آخوند خراسانی بهره برد و به رتبه اجتهاد رسید.

آن‌گاه به اصفهان بازگشت و در مدرسه جدّه به تدریس پرداخت.

وی پس از تصویب متمم قانون اساسی، از سوی علمای نجف و اصفهان، به عنوان مجتهد طراز برگزیده و راهی تهران شد.

وی از تأثیرگذار‌ترین عالمان عصر مشروطه است که در ۱۳۱۷ ش، به دستور رضا شاه پهلوی مسموم و شهید شد.

← محمدحسین نائینی

محمدحسین بن عبدالرحیم نائینی (متوفی ۱۳۵۵)، مشهور به میرزای نائینی، نزد آقا محمدباقر اصفهانی، ابوالمعالی کلباسی، آقانجفی، محمدحسن هزارجریبی و جهانگیرخان قشقایی شاگردی کرد و سپس به عراق مهاجرت کرد.

 

سید ابوالحسن شمس‌آبادی

سید ابوالحسن آل‌رسول فرزند آیت‌الله میرزا محمد ابراهیم موسوی شمس‌آبادی مازندرانی از روحانیون معاصر اصفهان و وکیل آیت‌الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خوئی می‌باشد. ایشان داماد استاد العلماء آیت‌الله شیخ علی مشکوه سده‌ای (استاد امام خمینی) از مجتهدین بنام اصفهان می‌باشد که در مسجد سرپل محله خوزان خمینی شهر اقامه نماز می‌کرد. باجناغ ایشان آیت‌الله موسوی امام جماعت مسجد ملامحسن محله خوزان خمینی شهر می‌باشد. جد بزرگ وی سید محمد لاریجانی فرزند حاج سید عبدالله مازندرانی که دارای چهل فرزند و همه از اعیان و اشراف و مالکین مزرعه لاریجان بوده‌اند و او آخرین پسر او بوده و علاقه شدیدی به یادگیری علم داشته و حتی شب هفت پدرش به مطالعه معالم مشغول بوده است .

دودستگی روحانیون : درگیری گروه‌های مذهبی در اصفهان ریشهٔ بسیار طولانی داشت، اما همزمان با سیاسی شدن جامعه و حوزه‌های علمیه این اختلاف بیشتر نمودار شد. یکی از مسائل مهم روحانیت اصفهان در تاریخ معاصر، اختلاف علما بود که در دو جناح بودند؛ عده‌ای طرفدار حاج آقا رحیم ارباب و دسته‌ای دیگر طرفدار آقایان مرتضی شمس اردکانی، سید محمدعلی موحد ابطحی و شمس‌آبادی بودند. این تضاد به ویژه بعد از کودتای ۲۸ مرداد بیشتر نمایان شد.علمای حوزه علمیه اصفهان بیشتر متمایل به حوزه علمیه نجف بودند و تحت تأثیر آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی، در مسائل سیاسی کمتر دخالت می‌کردند؛ اما علمای حوزه علمیه نجف‌آباد به حوزه علمیه قم تمایل داشتند و تحت تأثیر اندیشه‌های روح‌الله خمینی و حسینعلی منتظری بودند. از بزرگان اصفهان؛ آیت‌الله شمس‌آبادی، آیت‌الله خادمی، شیخ علی قدیری کفرانی، شیخ عبدالجواد سدهی، آقای فیاضی و شیخ عباسعلی ادیب اعتقاد داشتند که نظرات آیت‌الله خویی اولی‌تر بر نظرات آیت‌الله خمینی است و تقلید از ایشان را سفارش می‌کردند.

ربایش و قتل : آیت‌اللَّه شمس‌آبادی یک روز پس از بازگشت از سفر حج در سپیده دم ۱۸ فروردین ۱۳۵۵ خورشیدی درراهِ رفتن به مسجد جهت اقامه نماز جماعت، (بنا به گفته حکومت پهلوی و جمهوری اسلامی، توسط گروه مهدی هاشمی) ربوده شد و به قتل رسید. جسد او بعدها در اطراف اصفهان در شهرستان درچه کشف شد و در آن محل مسجدی به نام او نامگذاری گردید. او در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شده است.

 

← ابوالحسن اصفهانی

سید ابوالحسن اصفهانی (متوفی ۱۳۶۵) فقیه و اصولی مشهور که در یکی از روستاهای نزدیک اصفهان به دنیا آمد، برای تحصیل به اصفهان رفت و تحصیلات خود را نزد آخوند کاشی شروع کرد و سپس به حوزه نجف رفت و در درس آخوند خراسانی حضور یافت و خود از بزرگ‌ترین مراجع شیعه شد.

 

← ابوالمجد

آقا محمدرضا مسجدشاهی، معروف به ابوالمجد (متوفی ۱۳۶۲)، فرزند آقا محمدحسین نجفی اصفهانی (برادر آقا نجفی اصفهانی)، فقیه، اصولی، حکیم و متکلم امامی پس از تحصیل در اصفهان، در نجف نزد آخوند خراسانی و سید محمدکاظم یزدی فقه و اصول آموخت.

در ۱۳۳۳ به اصفهان آمد و به تدریس و تألیف و زعامت دینی پرداخت.

بلاغت و حسن خلق او موجب شد که گروه کثیری از طلاب با اشتیاق زیاد در درس وی حاضر شوند.

آقا محمدرضا مدتی کوتاه نیز در قم اقامت گزید و چند تن از شاگردان حاج شیخ عبدالکریم حائری از افادات او بهره بردند.

 

آیه‏اللَّه شیخ «علی مشکات»

عالم بزرگوار آیت ‏اللَّه شیخ “علی مشکات” (۱۳۶۹ش)

آیت‏اللَّه شیخ علی مشکات سده ی اصفهانی در حدود سال ۱۲۸۰ ش (۱۳۱۹ ق) در قریه خوزان اصفهان به دنیا آمد. وی پس از فراگیری مقدمات و سطوح در حوزه علمیه اصفهان، به قم رفت و از محضر حضرات آیات شیخ عبدالکریم حائری یزدی، سید محمد حجت کوه کمره‏ای و سید محمد تقی خوانساری استفاده برد. آیت‏اللَّه مشکات سپس راهی نجف اشرف شد و پس از بهره‏گیری از دروس آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، آقاضیاءالدین عراقی و شیخ محمد حسین غروی اصفهانی، خود عهده‏دار تدریس فقه و اصول گردید. وی سپس به اصفهان بازگشت در مدرسه چهارباغ و صدر به تدریس سطوح عالی و اقامه جماعت پرداخت. حاشیه بر کفایه الاصول، تقریرات دروس حضرات آیات حائری یزدی، آقا ضیاءالدین عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی، از جمله آثار علمی وی می‏باشند. آیت‏اللَّه علی مشکات سرانجام در بیست و دوم خرداد ماه ۱۳۶۹ش برابر با سیزدهم ذی‏قعده ۱۴۱۵ق در ۸۹ سالگی دار فانی را وداع گفت و به سرای جاوید شتافت.

 

← جمال‌الدین گلپایگانی

سید جمال‌الدین بن حسین گلپایگانی (متوفی ۱۳۷۷) فقیه، مدرّس و مرجع تقلید اهل سلوک، در اصفهان در درس جهانگیرخان قشقایی، میرزا بدیع، عبدالکریم جزی و آقا محمدعلی اصفهانی معروف به ثقه الاسلام (برادر آقا نجفی اصفهانی) حاضر شد و برای تکمیل تحصیلات به نجف رفت و از خواص اصحاب میرزای نائینی شد.

 

← حسین بروجردی

حاج‌آقا حسین طباطبائی بروجردی (متوفی ۱۳۸۰) فقیه، اصولی، رجالی و مرجع تقلید علی الاطلاق شیعیان نیز در قرن چهاردهم، در ۱۳۰۹ به اصفهان رفت و فقه، اصول، فلسفه و ریاضیات را در این شهر در مدرسه حاجی کلباسی و مدرسه صدر نزد ابوالمعالی کلباسی، سید محمدتقی مدرس، سید محمدباقر درچه‌ای، آخوند کاشانی و جهانگیرخان قشقایی آموخت و سپس به نجف عزیمت کرد و شاگرد خاص آخوند خراسانی شد.

 

شخصیت‌های علمی و فقهی

از دیگر شخصیت‌های علمی و فقهی حوزه اصفهان این افرادند:

← ثقه الاسلام

عبداللّه بن محسن حسینی اعرجی مشهور به ثقه الاسلام (متوفی ۱۳۸۱) عالم و فقیه امامی در اصفهان به دنیا آمد و برای تحصیل به نجف رفت و پس از تکمیل تحصیلات در ۱۳۳۰ به اصفهان بازگشت و ارشاد مردم و تدریس علوم حوزوی را در اصفهان بر عهده گرفت و شاگردان زیادی پرورش داد.

از آثار اوست: رساله فی تقلید الأعلم، دره الصدف فی تاریخ النجف و رساله فی اللباس المشکوک.

 

← حاج‌آقا رحیم ارباب

حاج‌آقا رحیم بن علی‌پناه چهارمحلی اصفهانی، معروف به حاج‌آقا رحیم ارباب (متوفی ۱۳۹۶/۱۳۵۴ ش)، که در مدرسه صدر نزد آخوند ملا محمد کاشی، جهانگیرخان قشقایی و سید محمدباقر درچه‌ای علوم معقول و منقول را آموخت و در مسجد حکیم رسائل شیخ انصاری، جواهر الکلام و شرح تجرید تدریس می‌کرد.

وی بیش از سی سال در اصفهان به تدریس اشتغال داشت و حوزه درسی او از بر‌ترین حلقه‌های درسی حوزه اصفهان بود.

 

 

قرن چهاردهم

مدرّسان درس خارج: آخوند ملا محمدحسین فشارکی، آقا شیخ محمدرضا نجفی (مسجدشاهی)، میرزا محمدصادق نایب الصدر، میرزا عبدالحسین سیدالعراقین، میرزا عبدالحسین نجفی، سید علی نجف‌آبادی، سید محمد نجف‌آبادی، سید مهدی درچه‌ای و حاج‌آقا نوراللّه اصفهانی.

هر چند حوزه اصفهان، در چند دهه اخیر، به ویژه در پی سیاست‌های پهلوی اول، شکوفایی خود را از دست داد، اما هم‌چنان استادان مبرِّز و مجتهدان درخور ذکری در این حوزه حضور داشته‌اند، مانند حاج آقاحسین خادمی (۱۳۶۳ش)، سید عبدالحسین طیب (۱۳۷۰ش) و حاج‌آقا احمد فقیه امامی (۱۳۷۲ ش).

ضمن آن‌که در یکی دو دهه اخیر، حوزه اصفهان از دستاوردهای علمی حوزه قم برخوردار بوده و استادانِ برجسته آن درس‌آموختگان این حوزه، و نیز حوزه نجف‌اند.

 

 

زنان عالم

در حوزه اصفهان زنان نیز به تحصیل و تدریس اشتغال داشته‌اند.

در خاندان مجلسی چند زن عالم و فاضل بوده که معروف‌ترین آن‌ها آمنه بیگم دختر محمدتقی مجلسی و همسر محمدصالح مازندرانی است.

سیده نصرت امین

(۱۳۰۸ – ۱۴۰۵ ق) عالم و مجتهده آمنه بیگم حاجیه نصرت خانم، فرزند حاج سید محمدعلی امین التجار اصفهانی،

از کودکی به تحصیل پرداخت و پس از فراگیری مقدمات فقه و اصول و علوم معقول و منقول و حکمت و کلام به مرتبه استنباط رسید..

وی آثار خود را تحت نام «یک بانوی ایرانی» منتشر می‌کرد. از جمله آثارش: «الاربعین الهاشمیه‌»، «شرح چهل حدیث»، «سیر و سلوک»؛ «روش خوشبختی و توصیه به خواهران» «سیر و سلوک» در روش اولیء الله، «مخزن العرفان» و «کنزالعرفان» در علوم قرآن، «تفسیر قرآن»، در پانزده جلد؛ «معاد یا آخرین سیر بشر»، «النفحات الرحمانیه فی الواردات القلبیه» حاوی کشفیات و مشاهدات معارف؛ «مخزن اللئالی فی فضایل مولی الموالی»

 

حمیده رویدشتی دختر شریف بن محمد رویدشتی اصفهانی و در دوران اخیر بانوی مجتهده نصرت امین اصفهانی (متوفی ۱۳۶۲ ش) از بانوان فاضل و عالم اصفهان بوده‌اند که علوم مختلف دینی برای زنان اصفهان تدریس می‌کرده‌اند؛ هم‌چنان‌که برخی از آنان کتاب‌های علمی نیز نوشته‌اند.

در دوران اخیر مدارس علمیه نیز برای بانوان در اصفهان تأسیس شده و در برخی از آن‌ها دروس حوزوی تا سطوح عالیه تدریس می‌شود.

دیگر علما

از عالمان و مدرّسان مشهور این سال‌ها هم‌چنین این نام‌ها درخور ذکرند: محمداکمل اصفهانی پدر آقا وحید بهبهانی و شاگرد علامه مجلسی؛ محمدصادق تنکابنی (زنده ح۱۱۳۰)، شاگردِ پدرش فاضل سراب و علامه مجلسی عبداللّه بن صالح بحرانی سماهیجی (متوفی ۱۱۳۵) عالم اخباری که آخرین شیخ الاسلام اصفهان از جانب شاه سلطان حسین بود محمدزمان بن کلب‌علی تبریزی اصفهانی (متوفی ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷)، که در مدرسه شیخ لطف‌اللّه اصفهان نزد علمایی چون محمدباقر مجلسی، محمدصالح خاتون‌آبادی و آقا حسین خوانساری درس خواند و از جانب سلطان حسین صفوی تولیت و نظارت این مدرسه را بر عهده گرفت.فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد، اثر مهم اوست.

ابوطالب حزین لاهیجی (متوفی ۱۱۲۷)، شاعر معروف نیز از پروردگان حوزه اصفهان در این سال‌ها بود که پس از حمله افغان‌ها آن شهر را ترک کرد و بخش آخر عمر را در هند زیست.

پدرش نیز به قصد تحصیل در اصفهان از لاهیجان به این شهر مهاجرت کرده بود.

 

میر محمد باقر بن میر شمس الدین محمد حسینی، استرآبادی

فیلسوف، حکیم، عالم در علوم معقول و منقول، فقیه، متکلم، شاعر، مادرش دختر محقق کرکی و پدرش ملقب به داماد با شیخ بهایی دوست و همتا بود و هر دو نزد شاه عباس تقرب داشتند.

از آثارش: قبسات، عیون المسائل، مرآه الزمان، حبل المتین، السبع الشداد و دیوان شعر

 

شیخ بهایی

فقیه حکیم، منجم، شاعر و مورخ در خردسالگی به همراه پدر و خانواده‌اش به ایران آمد. در محضر پدر و بعضی از عالمان تربیت یافت.

در اصفهان ملازم درگاه شاه عباس و از مقربان او بود.

از شاخص‌ترین اقدامات وی در اصفهان، احداث حمام معروف به شیخ بهایی، طراحی و نقشه‌کشی مسجد امام و نیز تنظیم طومار آب زاینده‌رود است

از جمله مهمترین تألیفات وی، جامع عباسی، مفتاح الفلاح اربعین، تشریع الافلاک، خلاصه الحساب، کشکول… را می‌توان نام برد. بهاءالدین به تازی و به پارسی شعر می‌سرود و در شعر بهایی تخلص می‌کرد.

میرابوالقاسم فندرسکی:

از حکما و عرفای معروف عصر شاه عباس کبیر و شاه صفی صفوی است.

در کلیه علوم عقلی، یگانه زمان و در عرفان دارای مقامی رفیع بوده است. وی غالباً به مصاحبت فقراء و اهل حال می‌پرداخته و از معاشرت با صاحبان جاه احتراز می‌نموده و بیشتر لباس فرومایه و پشمینه می‌پوشیده است.

معروفترین تألیفات میرفندرسکی عبارتند از: تاریخ الصفویه، تحقیق المزله و رساله صناعیه. میرفندرسکی در سال ۱۰۵۰ هـ .ق درگذشته و در تخت فولاد در تکیه میر به خاک سپرده شده است.

ملا اسماعیل خواجوئی

مولی محمد اسماعیل بن محمد حسین بن محمدرضا بن علاءالدین محمد مازندرانی،

وی از آیات علم و فلسفه و از اکابر فقها و متکلمین اسلام که در حکمت و فلسفه و کلام و فقه و حدیث و رجال بسیار متبحر و مخصوصاً در حکمت استاد مسلم بوده است. وی دارای خط خوشی بوده و علاوه بر مراتب علمیه و مکارم ظاهره، دارای مقامات روحانی نیز بوده است.

تألیفات او در فقه و رجال و کلام و عرفان و غیره بسیار می‌باشد.

وفات او را در یازدهم شعبان ۱۱۷۳ / ۱۱۷۷ ضبط کرده‌اند و قبر او در تخت فولاد نزدیک قبر فاضل هندی است.

سید محمدباقر درچه‌ای اصفهانی

در سال ۱۲۶۴ قمری در قریه درچه لنجان متولد گردید. در عصر خود از مراجع بزرگ شناخته می‌شده بطوری که بسیاری از او تقلید می‌نموده‌اند.

وی در شب جمعه ۲۸ ماه ربیع الاخر ۱۳۴۲ در حمام درچه ناگهان وفات نمود. مرحوم درچه‌ای دارای تألیفاتی بوده است که از جمله مهمترین آنها، یک حوزه فقه و اصول در شانزده جلد و نیز حاشیه بر متاجر را می‌توان نام برد.

سید ابوالحسین اصفهانی:

فرزند سید محمد عالم، مجتهد و مرجع اعلای شیعه، اصلاً از سادات موسوی بهبهان بود. در یکی از روستاهای لنجان اصفهان به نام مدیسه به دنیا آمد.

در سال ۱۳۵۵ق مرجعیت شیعه به صورت تمام به وی محول شد و تنها مرجع مسلم شیعه گشت، در سن ۸۸ سالگی بدرود حیات گفت و در نجف در کنار استادش، آیت‌الله آخوند خراسانی به خاک سپرده شد.

از آثارش: «وسیله النجاه» و ترجمه‌های فارسی آن «صراط النجاه‌» و «ذریعه الحیاه»؛ «ذخیره العباد لیوم المعاد»؛ «ذخیره الصالحین»، » «حاشیه تبصره علامه»؛ «منتخب الرسائل»؛ «انیس المقلدین»؛ «مناسک»؛ «تحفه العوام»، مجموعه فتاوی به زبان اردو.

حاج آقا رحیم ارباب:

حکیم و عارف فرزانه و فقیه و ادیب عالیقدر آیه الله آقای حاج آقا رحیم ارباب یکی از چهره‌های درخشان حکمت و فلسفه و فقه و دیگر معارف اسلامی است در سال ۱۲۹۷ قمری در یکی از توابع اصفهان متولد گردید.

آقا محمد بیدآبادی

حکیم بزرگوار و عارف فرزانه دل، آقا محمد بیدآبادی، فرزند ملا محمدرفیع گیلانی از مشاهیر حکمای قرن دوازدهم هجری است. وی در حکمت و فلسفه و عرفان از استادان مسلم و در سیر و سلوک و ریاضت و تقوی و تهذیب نفس، ضرب المثل زمان خود بوده است.

آقا محمد بیدآبادی تعلیقاتی بر کتب محققین از حکماء و فقها نوشته و در علم کیمیا که نوعی از علم شیمی است نیز وارد بوده است و حتی به آزمایش نیز می‌پرداخته است.

وی در سال ۱۱۹۷ هـ .ق وفات یافته و در تخت پولاد جنب قبر پدرش پشت تکیه خوانساری‌ها دفن گردید.

 

حاجی محمدابراهیم کلباسی:

در سال ۱۱۸۰ هجری در اصفهان متولد گردید.

دارای مؤلفات و حواشی و رسائل زیادی است که از جمله مهمترین آنها، اشارات الاصول، ایقاضات، شوارع الهدایه و منهاج الهدایه را می‌توان نام برد.

در سال ۱۲۶۱ وفات یافت مدفن او در بقعه مقابل درب مسجد حکیم است.

 

ابونعیم اصفهانی

احمدبن عبدالله / عبیدالله (۳۳۴/۳۳۶ – ۴۳۰ق)، محدث، عارف و مورخ، معروف به حافظ اصفهانی .به گفته صاحب «ریاض العلماء‌» ابونعیم نیای بزرگ علامه مجلسی است

وی فقه و تصوف را با حدیث توأم ساخت. در اصفهان متولد شد. بیش از چهار صد و سی عالم حدیث به او اجازه روایت دادند که برای بعضی از آنان وی تنها راوی شناخته شده است.

از جمله آثارش: «منقبه المطهرین و مرتبه الطیبین»؛ «ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین (ع)»؛ «حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء»؛ «تاریخ اصفهان» یا «ذکر اخبار اصفهان» در دو مجلد؛)؛ «فضایل الصحابه»؛ «النفاق»؛ «علوم الحدیث»؛ «طب النبی» «کتاب الطب» یا «الشفا فی الطب» «ریاضه المتعلم» «معجم الشیوخ» «حرمه المساجد».

 

فاضل هندی

ابوالفضل بهاء‌الدین محمد بن حسن اصفهانی مشهور به فاضل هندی (متوفی ۱۱۳۷) که به جهت نام کتابش کشف اللثام به کاشف اللثام نیز شهرت دارد و از شاگردان محمدتقی و محمدباقر مجلسی است، از فقها و اصولیان دوران آخر حکومت صفوی به شمار می‌رود.

فاضل هندی شاگردان زیادی در اصفهان تربیت کرد که معروف‌ترین آن‌ها سید محمدعلی کشمیری و میرزا عبداللّه افندی بوده‌اند (برای شرح احوال و آثار او به این منبع رجوع کنید).

بهاءالدین محمد ملقب به فاضل هندی، متولد ۱۰۶۲ هجری در اوایل زندگانی در هندوستان بسر می‌برده، از این روی به فاضل هندی معروف شده است.

فوت او در فتنه افغان و در ۲۵ رمضان ۱۱۳۷ در اصفهان اتفاق افتاد و در تخت فولاد مدفون گردید.

حجه الاسلام سید شفتی

سید محمدباقر بن تقی موسوی در سال ۱۱۸۰ هـ .ق در قریه شفت گیلان متولد گردید. وی از اعاظم علمای اواخر امامیه و در فقه و اصول و رجال و روایت و هیئت و علوم ادیبه و فنون عربیه از مشاهیر زمان و در مراحل اخلاقیه وحید روزگار و در عبادت و مناجات و سخاوت و عطایا و اقامه حدود او، نوادر بسیاری منقول گردیده است.

اتهای پیام/

منابع : ویکی فقه – ویکی پدیا – پورتال انهار – تبیان – پورتال اصفهان

برچسب‌ها: آقا محمد بیدآبادی, آیت الله بهشتی, آیت الله شمس آبادی, آیت الله مدرس, آیت الله مشکات, ابوالحسن اصفهانی, ابوالقاسم فندرسکی, اشرفی اصفهانی, حاج آقا رحیم ارباب, سیده نصرت امین, شیخ بهایی, علمای بزرگ اصفهان, محمد باقر خوانساری, میرفندرسکی

مطالب مرتبط

• آنچه از مسجد جامع امام اصفهان نمی‌دانید؟ ( بخش اول)
• درب عجیب خانه شیخ بهایی
• عکس/ مهر شیخ بهایی